GENETİKTE KULLANILAN TEMEL KAVRAMLAR
Kalıtım konusunun iyi anlaşılabilmesi için sıkça kullanacağımız kalıtsal kavramların çok iyi bilinmesi gerekmektedir.
Bu kavramlar iyi bilinirse konu kolay anlaşılacak ve problemler zevkle çözülecektir.
Karakter
Kalıtımın ve çevrenin etkisiyle canlıda ortaya çıkan özelliklere denir.
Örneğin; kan grubu, deri rengi, göz rengi, boy uzunluğu, zeka, gibi.
Çevre Etkisi
Işık, sıcaklık, basınç, beslenme, rüzgar, nem, spor, eğitim, toprağın özelliği ve diğer coğrafi şartlar en önemli çevre özellikleridir.
Çevre özellikleri bireye has olup kalıtsal değildir.
Kalıtsal Etki
Kromozomlar, genler, DNA ile sağlanır.
Bu etki sonraki hücrelere ve nesillere aktarılır.
Kalıtsal Karakter
Canlıların atalarından aldığı ve diğer nesillere değişmeden aktardıkları karakterlere denir.
Bu karakterler genlerle ortaya çıkarılır ve genlerle aktarılır.
Kalıtsal Yapı
Bir canlının bir hücresinde bulunan genlerin tamamına denir.
Homolog Kromozom
Biri anneden diğeri babadan gelen, şekil ve büyüklükleri çok benzeyen ve karşılıklı lokuslarında aynı karakterden sorumlu genleri taşıyan kromozomlardır.
(Eş kromozom)
Lokus
Genlerin kromozom üzerinde bulundukları
yerlere denir.
Alel Gen
Homolog kromozomlar üzerindeki biri anadan, diğeri babadan gelen genlerdir.
>Alel genler benzer veya farklı olabilirler ve bir karakter üzerine aynı veya zıt yönde etki edebilirler.
>Canlıda her karakter için en az 2 gen bulunur.
>Alel genler homolog kromozomların karşılıklı bölgelerinde bulunur.
Çok Alellilik (multiple allel )
Bir karakter üzerinde ikiden fazla gen çeşidinin etkili olmasıdır.
Örneğin; insanlarda kan grubunun belirlenmesinde A,B ve 0 alel genleri etkilidir.
Bir insan bu genlerden sadece iki tanesini bulundurabilir.
Homozigot
(Arı döl = Saf döl)
Bir canlının bir karakterini belirleyen alel genler aynı özellikte ise birey o karakter için homozigottur.
(AA ve aa)
Heterozigot
Bir canlının bir karakterini belirleyen alel genler farklı özellikte ise birey o karakter için heterozigottur.
(Aa)
Fenotip (Dış Görünüş)
Bir canlının belirli yaş ve çevredeki dış görünüşüne denir.
Fenotip canlının yaşına ve çevre şartlarına göre değişebilir.
Genotip (Gen Yapısı)
Canlının kalıtsal karakterleri için taşımış olduğu genlerinin
tamamına denir.
Kısaca “gen formülü” demektir.
Örnek: AA – aa (genotipi homozigot)
Aa (genotipi heterozigot)
Genotip normal koşullarda bireyin ölümüne kadar değişmeden kalır.
Dominant Gen
(Baskın Gen)
Heterozigot durumda iken bireyde etkisini gösterebilen gendir.
Büyük harfle gösterilir.
(A,B,…)
Ressesif Gen
(Çekinik Gen)
Oğul döllerin fenotipinde görülmeyen fakat genotipinde bulunan gendir.
Etkisini sadece homozigot halde gösterebilirler.
Küçük harfle gösterilir.
(a,b,…)
Eşbaskın Gen
Bir karakteri kontrol eden allel genlerden biri diğerine baskın değilse böyle genlere eşbaskın genler denir.
Bağlı Genler
Bir kromozom üzerinde bulunan bütün genlere bağlı genler denir.
Bu genler , gametler ve yeni canlı oluşurken beraber aktarılır.
Bağlı genlerin sorumlu oldukları fenotip karakterleri birbirini izleyen döllerde genellikle birlikte ortaya çıkar (Walter Sutton’un prensibi). Ancak mayoz bölünme sırasında krossing-over gerçekleşirse bağlı genler birbirinden ayrılabilir.
Bu duruma bağlantının bozulması denir.
Bağımsız Genler
Farklı kromozomlar üzerinde bulunan genlere bağımsız genler denir.
Yeni canlılar oluşurken farklı gametlere ve farklı
bireylere geçebilirler.
Monohibrit
Bir karakter bakımından farklı
alel taşıma.
(Aa, Bb)
Dihibrit
İki karakter bakımından farklı alel taşıma.
(AaBb)
Çaprazlama
Bitkilerde tozlaşma, hayvanlarda döllenme ile genlerin çeşitli kombinasyonlar oluşturmasıdır.
F1 > Birinci oğul döl
F2 > İkinci oğul döl
P (Parental döl) > Ebeveyn çaprazlaması
Monohibrit çaprazlama
Bir gen çifti bakımından heterozigot
iki bireyin çaprazlanmasıdır.
(Aa x Aa)
Dihibrit Çaprazlama
İki gen çifti bakımından heterozigot
iki bireyin çaprazlanmasıdır.
(AaBb x AaBb)
Kendileşme
Aynı genotipe sahip iki bireyin çaprazlanmasıdır.
(Aa x Aa, AaBb x AaBb)
Heterosis (Melez Gücü)
Melez (hibrit) bireyler atalarına göre
daha güçlü ve sağlıklı olurlar.
Buna heterosis (melez gücü) denir.
GEN
Gen denince, birbirine yakın anlamlar içeren bir çok tanım aklımıza gelebilir.
Gen, genetik bilgi birimidir.
Gen, yaklaşık 1500 nükleotidlik DNA bölümüdür.
Gen, bir protein ya da mRNA sentezini yöneten DNA parçasıdır.
Gen, kromozomlar üzerinde bulunan ve bir karakterin ortaya çıkmasından sorumlu DNA kısmıdır.
Gen, bir organizmanın herhangi bir özelliğini saptayan kalıtsal etkene denir. Gen;
>Mutasyona uğrayabilir.
>Kromozomlar üzerinde bulunur.
>Gametlerle sonraki döllere geçebilir.
>Kendini eşleyebilir.